Zehravi’nin Tıbba ve Cerrahiye Katkıları

Hastalık tedavilerinin yanı sıra cerrahi tedavilerin insanlık tarihi kadar eski olduğunu söylemekte bir sakınca yoktur. İlk insanlar genellikle hastalıkların kötü tanrılar tarafından gönderildiğini düşünmüşlerdir. Ancak dikkatli olan bazıları birtakım hastalıklara hangi gıdaların iyi gelip gelmediğini gözlemlemişler ve birtakım uygulamalar geliştirmişlerdir. Bu uygulamaların izini binlerce yıl öncesine götürmek mümkündür. Öyle ki 2017 yılında UNESCO’nun düzenlediği bir söyleşide, 14 bin yıl önce Göbeklitepe’de bulunan bir kafatası parçasında dünyanın ilk ameliyatının yapıldığının keşfi duyurulmuştur. Bu yazıda eski dönemlerden günümüze kadar gelişerek gelen ameliyathane, cerrahi ve cerrahi aletlerden bahsedilecektir. Bu süreçte hangi bilim insanlarının ne gibi buluşlara imza attığı ve bugüne kadar cerrahi tedavilere nasıl ışık tuttuğu ele alınacaktır.

İnsanlar muhtemelen ilkin kanamaları durdurmaya çalışmışlardır ancak kanıtlı olarak bilinen ilk cerrahi müdahale trefinasyondur. Trefinasyon, kafatasının bir kısmının matkap benzeri aletlerle çıkartılması suretiyle gerçekleştirilen ve kafa travması, epilepsi gibi hastalıkların tedavisi için oldukça sık kullanılan bir tedavi biçimidir. Bu uygulamanın görüldüğü en eski buluntu kemikler 14.000 yıl öncesine aittir. Cilalı Taş Devrine ait birçok farklı medeniyette, MÖ 2000’li yıllarda Güney Amerika’da İnkaların ilk dönemlerinde, MÖ 5100 yıllarında Fransa’da ve MÖ 8000’li yıllarına ait Mısır’daki bulgularda trefinasyona ait kanıtlar bulunmuştur.

Roma: Ameliyat Çadırının Doğuşu

Modern ameliyathaneler Roma askerî çadırlarından esinlenilerek geliştirilmiştir. Ayrıca Romalıların sahip oldukları hastane sistemi Napolyon dönemine kadar mükemmelliğini sürdürmüştür. Romalıların ilk sıhhiye sınıfı İmparator Agustus döneminde kurulmuştur. Roma’da askeri cerrahlar “medicus vulnerarius” (yara doktorları) olarak adlandırılmıştır. Yara doktorları savaş esnasında askerlerle birlikte savaş alanında bulunurlardı. Bunun yanında bir ambulans timi ve operasyonların yapıldığı iki acil savaş hastane çadırı sayesinde yaralılara anında müdahale edilirdi. Çadır sistemi ordu ile birlikte hareket ederdi.

İslam – Arap Dönemi

Araplar bu dönemde ele geçirdikleri toprakların kültürünü ve bilgi birikimini öğrenmeye çalışmışlardır. Bu nedenle eski Yunan bilgi kitaplarının hemen hepsi Arapçaya çevrilmiş ve böylece Arap devletleri yıkımdan kurtulmuştur. Ayrıca sadece bilimi korumakla kalmamış ve yeni bilgileri de üretmişlerdir. Bu dönemde göze çarpan ilk isim, iyi gözlemci de olan Razi’dir. Bir diğer isim ise Horasan’da doğmuş olan İbn-i Sina’dır. İbn-i Sina ilk olarak Huneyn ibn İshak’ın öğrencisi olmuş, daha sonra eğitimine Ali ibn Rabban’ın yanında devam etmiştir. İbn-i Sina toplamda 200’den fazla kitap yazmıştır. Yunan tıbbı üzerine yazdığı 10 ciltlik bir eserin yanı sıra “Kanun” olarak bilinen tıp üzerine yazılmış 20 ciltlik başka bir eseri daha bulunmaktadır.

Genel olarak bu dönemde anatomi ve fizyolojiye yeni bilgiler eklenmemiştir. Yalnızca birkaç yeni ilaç bulunmuş ve yeni hastalıklar tanımlanmıştır. Göz biliminde oldukça ilerleme gösterilmiştir. Öyle ki yapılan hastaneler 20. yüzyıl hastaneleri ile kıyaslanabilecek düzeydedir.

1163 tarihinde düzenlenen Konsil’de papalık tarafından alınan karar sonucu bütün tıp okulları kapatılmıştır. Orta Çağ Avrupası’nda hekimlik yasaklanırken İslam dünyasında sağlık alanında önemli adımlar atılıyor, büyük hekimler yetiştiriliyordu. Bu hekimlerden biri, cerrahinin babası olarak anılan Zehravi’dir.

Zehravi, Endülüs’te yaşamış olan bir Arap-Müslüman hekim ve cerrahtır. Orta Çağ İslam dünyasının önde gelen hekimlerindendir. Zehravi’nin tıbba yaptığı en büyük katkı 30 ciltten oluşan Kitab et-Tasrif’tir. Kendisinin kullandığı cerrahi aletler bugün modern tıbba yön vermiştir.

Zehravi’nin Ürettiği Aletler

Et-Tasrif içerisinde yer alan “Cerrahi Üzerine” başlıklı bölümde cerrahi aletlere ilişkin detaylı açıklama verilmesi, zamanın oldukça ötesindedir. O dönemde ameliyat için özel aletler kullanmak yenilikçi bir harekettir. Zira bu tutum, bilimin teorik alandan deneye dayalı çalışmalara geçmesine yardımcı olmuştur. Zehravi’nin bu eseri, tıp tarihinde cerrahi aletlerinin resimli olarak açıklandığı ilk eserdir.

Aslında bu aletler o kadar iyi tasarlanmışlardı ki bin yıllık süre içerisinde üzerinde az sayıda küçük değişiklikler yapılmıştır. Keza Avrupa'da cerrahinin temeli bu çizimlerle atılmıştır. Zehravi, yaptığı el çizimlerinde geliştirdiği aletleri ayrıntılı bir şekilde göstermiş ve bunların ne zaman, nasıl kullanılacağını belirtmiştir.

Zehravi tarafından tıbba kazandırılmış aletlerin sayısı oldukça fazladır. Sinir hastalıkları, oftalmoloji, koterizasyon, kulak-burun-boğaz, diş tedavisi, ortopedi ve genel cerrahi, üroloji ve jinekolojide kullanılmak üzere birçok alet kazandırmıştır. Bunların her biri farklı formlara sahip, bölgesel kullanıma özel ve ince işçilikle ortaya çıkartılmış metal ürünlerdir.

Pıhtıları Temizlemek için Kör Kanca Kullanımı

Zehravi’nin cerrahiye kazandırdığı aletler arasında farklı şekil ve büyüklükte dağlama araçları, bistüriler, kesi açmak için tasarlanmış fazlaca keskin aletler ve bugün hala aynı adla kullanılan bir ucu keskin veya kör kancalar bulunuyordu. Kör kancalar tıkalı olan damarları kolaylıkla açmayı sağlarken keskin kancalar da dokuyu tutup kaldırmaya ve yön vermeye kullanılıyordu. Zehravi idrar yolu taşlarıyla da ilgili araştırma yapmıştır. Bu taşları ezerek kırmak için mis’ab (matkap) adında alet üretmiştir ve 12. yüzyılda Sevilla’da yaşayan İbn Zuhr da çelik çubuğun ucuna elmas ekleyerek cihazı dönüştürmüştür.

Jinekoloji

Forsepsler, ameliyatlarda dokuları tutup çekmek ve daha rahat hareket alanı sağlamak için kullanılan iki saplı metal aletlerdir. Ezici forsepsler mesanedeki taşları ezmek veya bulunan yabancı dokuları tutup çıkartmak için kullanılırlar. Bunlara dâhil olan ileti forsepsleri ise anne karnındaki fetüsü çekip çıkartmak için kullanılır.

801: Vajinal spekulumdur. Rahmi aralamaya yarayan iki plakalı kanal genişletme aletidir.

802: Kanal genişletme aleti.

803: Kanal genişletme aleti.

804: Düşükten sonra ölü ceninin kafasını ezmeye yarayan bir pense ( 805-806).

807: Ölü cenini çıkartmak için kullanılan dikenli kanca

Sonuç

Göbeklitepe’de bulunan 14 bin yıllık kafatası parçalarından yola çıkarak cerrahinin ne kadar eskiye dayandığını görebiliriz. Bu bağlamda o çağlardan günümüze gelen modern tıbbın da sıklıkla kullandığı cerrahi müdahale ve aletlerin aslında bir tarihî eser niteliği taşıdığı gerçeğidir. Çağın “medicus vulnerarius”ları yani yara doktorları bugünün cerrahlarıdır. Her dönemde zorluklarla yetişen cerrahlar eski dönemlerde de bu zorluklarla karşılaşmışlardır. 1163 tarihinde düzenlenen konsil de buna en büyük örneklerdendir. Papalık tarafından bütün tıp okulları kapatılmıştır. Bu sırada İslam-Arap döneminde devletler, ele geçirdikleri topraklarda bulunan kültür ve bilim içeriklerini kendi dillerine çevirerek olası bir bilgi kaybını engellemişlerdir. Orta Çağ Avrupa’sına göre güzel adımlar atan İslam dünyası büyük hekimler yetiştiriyordu. Cerrahın babası olarak bilinen Zehravi de onlardan biridir.

Zehravi’nin 30 ciltten oluşan Kitab et-Tasrif adında kitabı vardır ve bu kitap modern tıbba yön vermekle birlikte günümüze kadar ulaşan tek kitabıdır. Zehravi’nin ürettiği birden çok cerrahi alet bulunmasının yanı sıra şu an literatürde bulunan hastalıklarda kullanılan aletler, tedaviler üretmiştir. Her vakaya dâhice yaklaşan Zehravi cerrahi alanda ismini duyurmuştur. Günümüzde kullanılan cerrahi aletler hâlâ gelişmekte olup çağa ayak uyduran robotik teknolojilere evrilmiştir. Eski dönemlerde kullanılan el aletlerini tercih eden hastaneler artık insan gücünden daha çok robotik teknolojiyi tercih eden hastaneler hâline gelmiştir ve büyük bir kolaylıkla hastaları tedavi edip yeni araştırmalara yönelik çalışmalar yürütebilir hâle gelmişlerdir Aletlerin modern tıbba ayak uydurması bir yana artık tıp dünyası modern çağ hastalıklarını araştırıp çözüm üretilebilir hâle gelmiştir. Süreç bu kadar verimli ve gelişime açıktır.