Özel Gereksinimli Çocuklar ve Oyun

Her bireyin kendine özgü bireysel özellikleri ve yetenekleri vardır; değişen, gelişen dünyaya uyum sağlamaları için bir eğitime ihtiyaç duyarlar. Bireyler arasındaki bu farklılıklar belirgin olduğunda genel eğitim hizmetleri yeterli gelmez ve özel eğitim hizmetlerine ihtiyaç duyulur. Özel eğitim, bu bireylerin eğitim ihtiyaçlarını karşılamak için özel olarak yetiştirilmiş personel, programlar ve yöntemlerle onların bireysel özelliklerine uygun ortamlarda verilen eğitimi ifade eder. Özel eğitim, yetersizliği olmayan öğrencilerin devam ettiği okullardan farklılık gösterir. Söz konusu okullarda standart eğitim programı uygulanırken özel eğitim alan bireyler için ise her bireye özgü olarak “Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı (BEP)” uygulanır. Bu program içerik, içeriğin düzenlenişi, değerlendirme, öğretim yöntemi, kullanılan materyaller yönünden diğer okullardan farklılık göstermektedir (MEB, 2010).

Kaynaştırma eğitimi, genel eğitim sınıflarında öğretmenlere ve/veya özel ilgi gerektiren öğrencilere destek verilmesi şartıyla özel gereksinimli öğrencilerin genel eğitim ortamında eğitim görmelerini sağlayan bir süreçtir (Duman ve Koçak, 2013: 99). Son otuz yılda yaygın olarak benimsenen bu eğitim yaklaşımı, özel gereksinimli çocukların genel eğitim okullarında akranlarıyla birlikte eğitim almalarına olanak tanır ve birçok ülkede uygulanmaktadır (Sucuoğlu ve Özokçu, 2005: 42).

Okul öncesi dönemindeyse oyun çocukların gelişim süreçlerinde büyük önem taşıyan bir aktivitedir. Özellikle özel eğitimli çocukların eğitimlerinde oyunun çok önemli rolü vardır. Oyun ile çocuğun özel eğitim ihtiyacı daha erken fark edilir ve sosyal/duygusal gelişiminde yaşadığı sorunların tespit edilmesini ve değerlendirilmesi sağlar. Özel eğitim gerektiren çocuklar oyuna başlatmak ve oyunu devam ettirmek için desteğe ve cesarete ihtiyaç duyarlar çünkü onlar daha çekingen ve pasiftir. Seçilen oyunlar ve düzenlenen etkinlikler özel gereksinimli çocukların gelişimine katkıda bulunmalı, gerektiği zaman yönlendirme yapabilmeli ve istenilen davranışları kazandırmada yardımcı olmalıdır (MEB, 2014). Ancak bazen özel eğitime ihtiyaç duyan bir çocuğa oyunu başlatma ve devam ettirme konusunda yardım edilse dahi bazı zorluklar ve davranışsal engeller ortaya çıkabilir. Örneğin oyuncak ile nasıl oyun oynayacağını bilemeyebilir, işlevsel oyunlarda zorlanabilir, hayal gücünü daha az kullanabilir, oyuna dikkatini veremeyebilir ve oyun sırasında beklenmedik durumlarla karşılaşabilir. Bu durumlarda ise öğretmenin rolü çok önemlidir. Öğretmen özel gereksinimli çocuklar için oyun etkinliklerinde güvenli bir ortam hazırlamalı, bireysel olarak hepsiyle ilgilenmeli, öğrencilerine geri dönüt vermeli ve oyunlarına katılmalıdır. Ayrıca özel gereksinimli bir çocuğun sosyal ortamlara girmesine ve sosyalleşebilmesine yardımcı olmalıdır çünkü özel gereksinimli bir çocuğun normal gelişim gösteren akranlarını gözlemleme, model alma ve onlarla iletişim kurma gereksinimi bulunur. Hem normal gelişim gösteren hem de özel gereksinimli çocukların sosyal normlara uygun davranışları ve iletişimleri, sosyal etkileşim odaklı oyunlar ile artmaktadır (Duman ve Koçak, 2013: 100). Öğretmen özel gereksinimli bir çocuğun akranlarıyla oyun oynaması ve sosyalleşmesi konusunda çocuğu cesaretlendirirken birtakım yollara başvurabilir. Başlangıçta tek bir akran ile sosyalleştirebilir ve onu alıştırabilir. Başlangıçla birlikte hemen oyun oynamalarını hedeflememelidir. Çocukları aynı oyun alanlarında aynı oyuncaklar ile birbirlerinden bağımsız bir şekilde oynamalarına izin vermemeli ve çocukların birbirleriyle etkileşime girmelerine yardımcı olmalıdır.

Öğretmenin en önemli rollerinden birisi de özel eğitim gerektiren çocukları oyun sırasında dikkatli bir şekilde gözlemesidir. Gözlem yaparken öğretmenin daha doğru geri bildirimler alabilmesi için çeşitli sorular sorarak gözlemini destekler. Bu sorulara örnek olarak şunlar verilebilir:

·         Bağımsız olarak oyun materyallerini seçiyor mu?

·         Materyallerin fiziksel özelliklerini inceliyor mu?

·         İşlevsel oyun becerilerine sahip mi?

·         Oyun oynarken mantıklı düşünme becerisini kullanıyor mu?

·         Bir etkinlik içerisinde oyuna katılım süresi nedir?

·         Oyun sırasında akranlarıyla iletişim kuruyor mu?

·         Materyalleri işlevi dışında kullanıyor mu?

·         Materyallere zarar veriyor mu?

·         Bir etkinlikten diğer etkinliğe geçiş süresi ne kadar?

Bu sorulardan yola çıkarak gözlem yapan bir öğretmen özel gereksinimi olan çocukların davranışlarını daha iyi anlar, eksik olan yönlerini belirler ve eksikliklerini giderir. Daha nitelikli geri bildirimler sağlayarak çocuğun becerilerinin gelişimine katkıda bulunur. Çocuğun oynadığı oyunu basamaklandırır ve her adımı çocukla birlikte gerçekleştirir. Hangi adımın gerçekleştirilmediğini tespit eder ve nasıl basitleştirebileceğini planlar.

Özel gereksinimli çocukların oyunlarında önemli olan noktalardan birisi de oyuncak seçimidir. Bu çocukların sorun alanlarına göre oyuncaklar kişiselleştirilmelidir. Oyuncakların kişiselleştirilmesi noktasında çocuğun zayıf yönleri ve hangi alanda eksikliği olduğunun analiz edilmesi gerekir. Bu analizlerle birlikte oyunlar ve etkinlikler hazırlanır. Ayrıca çocukların hoşlandığı ve amaçlarını gerçekleştirdiği oyunlar dışında kısa süreli olarak onları zorlayan oyunlara ve etkinliklere de yer verilmelidir. Böylece üst basamaktaki hedeflerin başarılması daha çok mümkün hâle gelir.  Özel eğitim gerektiren çocuklar için oyuncak seçiminde özellikle ebeveynler alacakları oyuncağın çocuğun sosyalleşmesine katkı sağladığından emin olmalıdır. Örneğin bloklar, oyun hamurları, yapbozlar çocuğun sosyalleşmesin yardımcı olmaktadır. Bunun dışında hafıza kartları, boyama kitapları, maketler, meslek setleri, deney setleri, harf ve sayı bulunan oyuncaklar vs. çocukların bilişsel, sosyal ve psikomotor becerilerinin artmasını sağlar (MEB İDİL, 2023). Çocuklar oyun oynarken iş birliği yapma, problem çözme, empati kurma, düşüncelerini ifade etmesi vb. sosyal becerilerini pekiştirir. Bilişsel olarak ise oyun oynarken hayal güçlerini kullanmayı teşvik eder, mantıklı düşünme becerilerini geliştirir ve yaratıcı çözümler bulmalarına yardımcı olur.

Sonuç olarak özel gereksinimli bir çocuk ile normal gelişim gösteren bir çocuğun davranışlarının aynı olması beklenemez. Kaynaştırma eğitiminin amaçlarından biri, normal gelişim gösteren çocukların avantajlarını, özel gereksinimli çocuklar için de kullanmaktır (Duman ve Koçak, 2013:104). Özel eğitim, özel eğitime ihtiyaç duyan çocukların farklılıklarını dikkate alarak onların eğitim ihtiyaçlarını karşılamak için tasarlanmıştır. Bunun için ise özel olarak programlar ve yöntemler kullanır. Böylece çocukların potansiyelini en üst düzeye çıkarmayı hedefler. Kaynaştırma eğitimi ise özel gereksinimli çocukların genel eğitim ortamlarında yer almalarını sağlar ve özel gereksinimli çocuklar öğretmenlerin desteklerine ihtiyaç duyar. Özellikle okul öncesi döneminde oyun, çocukların gelişiminin önemli bir parçasıdır. Süreç içerisinde öğretmenlerin gözlemleri ve yönlendirmeleri önemlidir. Öğretmenlerin gözlem yaparken doğru geri bildirim sağlamaları gerekir. Bu doğru geri bildirimi sağlamak için gözlem sürecinde çeşitli sorular sorarak destek olabilirler. Bu sayede çocukların eksik yanları ortaya çıkar ve bu eksiklerin giderilmesi planlanır.

Oyunlar çocukların sadece motor becerilerini değil aynı zamanda bilişsel, duygusal ve sosyal becerilerini de geliştiren bir araçtır. Böylece çocuklar birçok açıdan deneyim kazanırlar. Dolayısıyla oyunlar çocukların çok yönlü gelişimine katkı sağlar ve öğrenme sürecini destekler. Doğru oyuncak seçimiyle de sürece katkı sağlanır. Ebeveynlerin bu süreç içerisindeki rolünün önemini göz ardı etmemek gerekir. Çocukların özel ihtiyaçlarına uygun olarak bireysel oyun etkinlikleri düzenlemeleri ve onları desteklemeleri, çocukların gelişimlerini güçlendirir ve potansiyellerinin ortaya çıkmasını sağlar. Çocukların kendilerini daha iyi ifade etme yetileri artar, özgüvenleri gelişir ve başarma duyguları güçlenir. Ebeveynlerin oyuncak seçerken dikkat etmeleri gereken en önemli nokta, oyuncağın çocukların sosyalleşmesine yardımcı olabilmesidir. Bu bağlamda oyuncak seçimi, öğretmenlerin gözlemleri, öğretmenlerin davranışları, ebeveynin süreçteki rolü vs. gibi önemli hususlar göz önünde bulundurulmalıdır. Bu çalışma, okul öncesi özel eğitim alanında çalışan eğitimcilere özel eğitim gerektiren çocukların oyunlarında dikkat edilmesi gereken önemli konuların tartışılmasına katkı sunmayı amaçlamaktadır.

Kaynakça

Duman, G. ve Koçak, N. (2013). Anaokulu Kaynaştırma Sınıfında Yer Alan Özel Gereksinimli Bir Çocuğun Sosyal Oyun ve Sosyal İletişim Özellikleri. Cumhuriyet Uluslararası Eğitim Dergisi, 2(3), 99-104.

MEB. (2010). Okullarımızda Neden Nasıl Niçin Kaynaştırma. [Erişim Tarihi: 25.06.2024]. https://orgm.meb.gov.tr/alt_sayfalar/yayimlar/kaynastirma/kaynastirma.pdf

MEB. (2014). Özel Eğitimde Oyun Etkinlikleri. [Erişim Tarihi: 25.06.2024]. http://megep.meb.gov.tr/mte_program_modul/moduller_pdf/%C3%96zel%20E%C4%9Fitimde%20Oyun%20Etkinlikleri.pdf

MEB İDİL. (2023). Özel Eğitim Gereksinimi Olan Çocuklarda Oyunun Önemi. [Erişim Tarihi: 25.06.2024].

https://idilram.meb.k12.tr/meb_iys_dosyalar/73/05/769374/dosyalar/2023_12/20110221_aralikbulteni.pdf

Sucuoğlu, B. ve Özokçu, O. (2005). Kaynaştırma Öğrencilerinin Sosyal Becerilerinin Değerlendirilmesi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 6(1), 41-65.